Tuin der lusten, Jheronimus Bosch
Museo del Prado , Madrid. Afmeting; 220 cm x 389 cm
Detail middenpaneel ; De tuin der lusten-triptiek
Jheronimus Bosch , 1480-1490
Olieverf op paneel
Over een aantal weken ga ik naar Den Bosch de tentoonstelling bezoeken over het werk van Jheronimus Bosch in het Noord Brabants Museum. Je ontkomt er niet aan, documentaires, publicaties, culturele uitstapjes, interviews en nog veel meer. Het is internationaal nieuws dat er in Nederland "De grote Jeroen Bosch tentoonstelling " is. Het toeval wil dat ik een aantal jaren geleden me verdiept heb in een bijzonder werk van Bosch, De tuin der lusten. Dit beroemde werk zal niet te zien zijn in Den Bosch, daarvoor zal ik toch naar Madrid moeten afreizen.
Omdat ik in de documentaire van de NTR, Het uur van de wolf; "Jheronimus Bosch, geraakt door de duivel" wat diepgang over de betekenis , opdrachtgever en context miste heb ik besloten om een klein deel van mijn eigen iconografisch verslag te plaatsen .
Het bijzondere aan de film vond ik wel de manier waarop onderhandelt werd over de uitwisseling van werken. De kijker mocht een tipje van de sluier zien hoe het er in de wereld van de musea aan toegaat. Dat er veel geld mee gemoeid is was duidelijk, maar dit wordt dan weer goed besteed aan de restauraties van prachtige werken die op deze manier geconserveerd blijven voor ons cultureel erfgoed.
Het bijzondere aan de film vond ik wel de manier waarop onderhandelt werd over de uitwisseling van werken. De kijker mocht een tipje van de sluier zien hoe het er in de wereld van de musea aan toegaat. Dat er veel geld mee gemoeid is was duidelijk, maar dit wordt dan weer goed besteed aan de restauraties van prachtige werken die op deze manier geconserveerd blijven voor ons cultureel erfgoed.
http://www.ntr.nl/Het-Uur-van-de-Wolf/6/tekst/Conducting-Boijmans/209
Door overerving kwam het bij Willem de Zwijger terecht in
zijn Paleis te Brussel. In 1568 werd het
meegenomen door Alva en weer doorgegeven aan zijn onechte zoon Don Fernando de
Toledo die prior was van de orde van st. Jan. Deze had een grote verzameling
schilderijen. Nadat deze vertrok bleef de verzameling achter. Uit zijn
nalatenschap kocht Philips de Tweede de
triptiek. En werd in 1593 aan het
klooster der Augustijnen geschonken, El Escorial.[2]
Hier vanuit is het in het Prado terecht gekomen in 1939 waar het vandaag de dag
nog steeds hangt. In deze hoedanigheid is het uitgebreid gefotografeerd en
gearchiveerd. Het is mogelijk om tegenwoordig met Google Earth heel
gedetailleerd “De tuin der lusten“ te bestuderen vanachter je eigen
beeldscherm.
Opdrachtgever `Tuin der Lusten`.
Zeer waarschijnlijk is de triptiek in opdracht van Engelbrecht
II van Nassau (# 1504) of Hendrik III van Nassau (#1538) geschilderd. Het is
voor het eerst gezien in het paleis van Hendrik III van Nassau te Brussel
vandaar dat men ook aanneemt dat deze de opdrachtgever was. Bosch schilderde al
eerder in opdracht vanuit de Broederschap van Onze Lieve Vrouw. Ook Engelbrecht
II zou de opdrachtgever geweest kunnen zijn, zij waren heren van Breda. De
beide heren waren grote kunstliefhebbers en goed op de hoogte van het Bossche
milieu. Over Engelbrecht II werd gezegd is bekend dat hij het huis van zijn
grootvader te Brussel liet verbouwen in 1481.Er was een kamer met een bed voor
vijftig personen[1].
Vanuit deze context is het niet vreemd dat de opdracht werd gegeven voor het
maken van een werk wat paste bij de leefstijl van de opdrachtgever . Van het
hof van Brussel zijn beschrijvingen bekend uit 1517 en 1520 door de secretaris
van kardinaal Luigi d´Aragona, Antonio de Beatis en van Albrecht Durer. Deze
beschrijvingen herinneren aan de hoffeesten der Bourgondische vorsten waarbij
de uitspraken ,` Uitingen van barbaarse vorstenweelde` en `wansmakelijke
vertoningen`gedaan zijn. Maar ook `een
reuzentaart waarin achtentwintig muzikanten verborgen zaten` of `een naakt kind
dat rozenwater op een rots watert` of `een naakte vrouw die wijn geeft uit haar
rechterborst`. De tegenstellingen tussen de kerk en het uitbundige hofleven
geven ons wel enig inzicht in het ontstaan van ´de tuin der lusten`.
[1] (o.f.m.Cap., 1988) pag.172
[2] (o.f.m.Cap., 1988) pag. 167
Eigen toevoeging en
interpretatie van “De tuin der Lusten”.
Na de beschikbare tijd gebruikt te hebben met de vermelde
bronnen ben ik van mening dat ik niet in staat ben om het raadsel Jheronimus
Bosch te verhelderen. Het lijkt onbegonnen werk om alle beschikbare bronnen
door te lezen, bestuderen en te vergelijken met elkaar. Maar men kan aannemen dat
een man als Jheronimus Bosch vanuit de tijd en context waar hij in leefde en
werkte wel degelijk een boodschap wilde vertellen. Zijn werk bestaat uit vele
lagen en kan ook van daaruit geïnterpreteerd worden. Daarom is er ook niet één waarheid om zijn beeldtaal te verklaren.
Het onderzoek wat ik gestart ben door aan de buitenkant te
beginnen en via het linkerluik naar het midden toe te werken was een groot
mysterie voor me en bleef dat ook . Totdat ik in het midden aankwam van het
middenpaneel. Vanuit de bron waar de vrouwfiguren staan met de vogels boven op
het hoofd werd me ineens duidelijk dat ik iets ontdekte. Vanuit deze bron lijkt
het of dit hele werk te lezen is .Deze ontdekking ben ik niet tegengekomen in
mijn bronnen, wat niet wil zeggen dat die nog niet gedaan is . Deze bron staat voor de Christelijke bron waar
alle leven uit voortkomt, maar tegelijkertijd wordt ook de vrouw in de bron
betrokken bij het beeld . Ook uit de vrouw
als bron komt alle leven voort. Wat niet zo verwonderlijk is in een tijd
vanuit de Middeleeuwen waar de maagd Maria vereert werd en de bijbel als bron
van alle beelden gebruikt werd. Tevens is het natuurlijk mogelijk dat bij de
manier van opzetten van dit drieluik door de kunstenaar gestart is vanuit die
bron. Als dit drieluik gestart is vanuit
de bron zijn ook alle toevoegingen te herleiden naar de kern van dit drieluik ,
het zou misschien als sleutel gebruikt worden om het iconografisch te beschrijven.
Een hele korte interpretatie vanuit deze visie is dat in het
midden de vrouwen met de pelikaan boven
het hoofd staan gaan over de gepersonifieerde liefde. Het kan tevens een
verwijzing zijn naar de planeet Venus vanuit de astrologie. Ook de astrologie
en astronomie was voor Bosch geen
onbekend terrein weten we naar aanleiding van een uurwerk wat hij maakte voor
de St. Jans kathedraal. De maagd die genoeg aan Christus heeft zoals eerder al vermeld. Zij is de grootste
bron, de Christelijke liefde , de puurheid. Als men naar de buitenrand toe gaat
zien we de vrouwen die met een zwarte kraai boven het hoofd staan. Ze zijn nog
met hun gezicht naar het centrum van de bron gekeerd. De kraai staat voor de
maagd en ze zijn dus nog niet voor de wellustige mannen bestemd omdat ze met de
rug ernaar toe staan. Dan hebben we de drie vrouwen die met een bes op het hoofd staan aan
de rand van de bron. Ze staan richting de rond galopperende dieren met de
mannen erop gericht. De drie met de rode vrucht op het hoofd zijn vruchtbaar en
door de vruchten geven ze de verleiding aan. De donkere vrouw staat met een
vrucht in haar hand in de lucht. Het lijkt of ze wil zeggen , kom maar pluk me
maar. We zien hier ook een exotische vogel wat een verwijzing is naar haar
exotisch uiterlijk. Het lijken dus vrouwen te zijn in verschillende stadia van
vruchtbaarheid. De dieren die rondom de bron galopperen met de mannen erop proberen de vrouwen te
verleiden met allerlei vruchten en bloemen. Het berijden staat voor het
verlangen naar de geslachtsdaad. De
vogels van allerlei soorten zijn metaforen voor de vrouwen en komen op de
vruchten af. Als men dan verder van de
bron en de kring verwijdert en kijkt naar de groepen mannen die samen proberen
een vogel of een vrucht binnen te dringen , lijken ze bijna op zaadcellen die
dat ene eitje willen bevruchten. Als men dan weer even terug gaat naar de bron
van alle leven in het centrum is dat een
mogelijkheid van een laag die Bosch bedoeld zou kunnen hebben.
Bosch lijkt een andere werkelijkheid te creëren waarin de
kijker zelf een mening over kan vormen terwijl hij zichzelf beschermd door
alles binnen de context van een bijbelse interpretatie te houden.
Verder naar buiten toe worden de vruchten op allerlei
manieren geplukt. Als de vogels werkelijk metaforen zijn voor vrouwen worden ze
lager in het paneel al bereden en de mannen die erop zitten hebben het vlies
van de maagd op het hoofd. Verder naar buiten toe zien we stelletjes die bij
elkaar lijken te horen of op een andere manier een verbinding lijken te hebben
door de wellust. Of bovenin waar we de wezens met vleugels zien, het lijkt of
ze de wellust willen wegnemen door met de vruchten weg te vliegen, of de ridders die de mensen willen behoeden
voor dwaasheden. Eigenlijk laat Bosch op deze manier alle lagen van de
bevolking zien die allen op een eigen manier met de lust omgaan. Bijna
satirisch hoe hij alle beelden een verbinding met elkaar laat aangaan. Het
lijkt ook naar andere panelen toe , met name het rechterpaneel wanneer het
lijkt of hij een zelfportret in de boommens lijkt te willen laten zien. Ook hij
ontkomt niet aan de menselijkheid van de wellust lijkt wel. De vogelachtige
wezens kan men in het rechterluik ook vertalen als metafoor voor de vrouw, want
is zij het niet die de oorzaak is van alle wellust en de gevolgen daarvan? De
grote roofvogel op de stoel als de grote verslindster van de mannelijke
wellust. Deze beschuldiging kunnen we
zien in het hoekje rechtsonder van het middenpaneel, waar een figuur die op het
portret van Bosch lijkt , zijn vinger wijst naar de vrouw of hij wil zeggen; “Zij
heeft het gedaan”. Ook deze beschuldiging is vanuit de bijbel terug te vinden.
Met deze eigen zeer voorzichtige interpretatie wilde ik mijn onderzoek
voorlopig afsluiten de conclusie trekken dat dit onderzoek eigenlijk nooit
klaar kan zijn.
gepost door yolenta quaars op
06:56
0 reacties
