Tuin der lusten, Jheronimus Bosch

 

    Museo del  Prado , Madrid. Afmeting; 220  cm x  389 cm

    Detail middenpaneel ; De tuin der lusten-triptiek

    Jheronimus Bosch  , 1480-1490

    Olieverf  op paneel

 

Over een aantal weken ga ik naar Den Bosch de tentoonstelling bezoeken over het werk van Jheronimus Bosch in het Noord Brabants Museum. Je ontkomt er niet aan, documentaires, publicaties, culturele uitstapjes, interviews en nog veel meer. Het is internationaal nieuws dat er in Nederland "De grote Jeroen Bosch tentoonstelling " is.  Het toeval wil dat ik een aantal jaren geleden me verdiept heb in een bijzonder werk van Bosch, De tuin der lusten. Dit beroemde werk zal niet te zien zijn in Den Bosch, daarvoor zal ik toch naar Madrid moeten afreizen. 

Omdat ik in de documentaire van de NTR, Het uur van de wolf;  "Jheronimus Bosch, geraakt door de duivel" wat diepgang over de betekenis , opdrachtgever en context  miste heb ik besloten om een  klein deel van mijn eigen iconografisch verslag te plaatsen .
Het bijzondere aan de film vond ik wel de manier waarop onderhandelt werd over de uitwisseling van werken. De kijker mocht een tipje van de sluier  zien hoe het er in de wereld van de musea aan toegaat. Dat er veel geld mee gemoeid is was duidelijk, maar dit wordt dan weer goed besteed aan de restauraties van prachtige werken die op deze manier geconserveerd  blijven voor ons cultureel erfgoed.
 

http://www.ntr.nl/Het-Uur-van-de-Wolf/6/tekst/Conducting-Boijmans/209

Opdrachtgever  `Tuin der Lusten`.

Zeer waarschijnlijk is de triptiek in opdracht van Engelbrecht II van Nassau (# 1504) of Hendrik III van Nassau (#1538) geschilderd. Het is voor het eerst gezien in het paleis van Hendrik III van Nassau te Brussel vandaar dat men ook aanneemt dat deze de opdrachtgever was. Bosch schilderde al eerder in opdracht vanuit de Broederschap van Onze Lieve Vrouw. Ook Engelbrecht II zou de opdrachtgever geweest kunnen zijn, zij waren heren van Breda. De beide heren waren grote kunstliefhebbers en goed op de hoogte van het Bossche milieu. Over Engelbrecht II werd gezegd is bekend dat hij het huis van zijn grootvader te Brussel liet verbouwen in 1481.Er was een kamer met een bed voor vijftig  personen[1]. Vanuit deze context is het niet vreemd dat de opdracht werd gegeven voor het maken van een werk wat paste bij de leefstijl van de opdrachtgever . Van het hof van Brussel zijn beschrijvingen bekend uit 1517 en 1520 door de secretaris van kardinaal Luigi d´Aragona, Antonio de Beatis en van Albrecht Durer. Deze beschrijvingen herinneren aan de hoffeesten der Bourgondische vorsten waarbij de uitspraken ,` Uitingen van barbaarse vorstenweelde` en `wansmakelijke vertoningen`gedaan zijn. Maar ook  `een reuzentaart waarin achtentwintig muzikanten verborgen zaten` of `een naakt kind dat rozenwater op een rots watert` of `een naakte vrouw die wijn geeft uit haar rechterborst`. De tegenstellingen tussen de kerk en het uitbundige hofleven geven ons wel enig inzicht in het ontstaan van ´de tuin der lusten`.

Door overerving kwam het bij Willem de Zwijger terecht in zijn Paleis te Brussel. In 1568  werd het meegenomen door Alva en weer doorgegeven aan zijn onechte zoon Don Fernando de Toledo die prior was van de orde van st. Jan. Deze had een grote verzameling schilderijen. Nadat deze vertrok bleef de verzameling achter. Uit zijn nalatenschap kocht Philips de Tweede  de triptiek. En werd  in 1593 aan het klooster der Augustijnen geschonken, El Escorial.[2] Hier vanuit is het in het Prado terecht gekomen in 1939 waar het vandaag de dag nog steeds hangt. In deze hoedanigheid is het uitgebreid gefotografeerd en gearchiveerd. Het is mogelijk om tegenwoordig met Google Earth heel gedetailleerd “De tuin der lusten“ te bestuderen vanachter je eigen beeldscherm.

---

[1] (o.f.m.Cap., 1988) pag.172

[2] (o.f.m.Cap., 1988) pag. 167

 

 

Eigen toevoeging en interpretatie van “De tuin der Lusten”.

Na de beschikbare tijd gebruikt te hebben met de vermelde bronnen ben ik van mening dat ik niet in staat ben om het raadsel Jheronimus Bosch te verhelderen. Het lijkt onbegonnen werk om alle beschikbare bronnen door te lezen, bestuderen en te vergelijken met elkaar. Maar men kan aannemen dat een man als Jheronimus Bosch vanuit de tijd en context waar hij in leefde en werkte wel degelijk een boodschap wilde vertellen. Zijn werk bestaat uit vele lagen en kan ook van daaruit geïnterpreteerd worden. Daarom is er ook niet  één waarheid om zijn beeldtaal te verklaren.

Het onderzoek wat ik gestart ben door aan de buitenkant te beginnen en via het linkerluik naar het midden toe te werken was een groot mysterie voor me en bleef dat ook . Totdat ik in het midden aankwam van het middenpaneel. Vanuit de bron waar de vrouwfiguren staan met de vogels boven op het hoofd werd me ineens duidelijk dat ik iets ontdekte. Vanuit deze bron lijkt het of dit hele werk te lezen is .Deze ontdekking ben ik niet tegengekomen in mijn bronnen, wat niet wil zeggen dat die nog niet gedaan is .  Deze bron staat voor de Christelijke bron waar alle leven uit voortkomt, maar tegelijkertijd wordt ook de vrouw in de bron betrokken bij het beeld . Ook uit de vrouw  als bron komt alle leven voort. Wat niet zo verwonderlijk is in een tijd vanuit de Middeleeuwen waar de maagd Maria vereert werd en de bijbel als bron van alle beelden gebruikt werd. Tevens is het natuurlijk mogelijk dat bij de manier van opzetten van dit drieluik door de kunstenaar gestart is vanuit die bron.  Als dit drieluik gestart is vanuit de bron zijn ook alle toevoegingen te herleiden naar de kern van dit drieluik , het zou misschien als sleutel gebruikt worden om het iconografisch te beschrijven.

Een hele korte interpretatie vanuit deze visie is dat in het midden de vrouwen  met de pelikaan boven het hoofd staan gaan over de gepersonifieerde liefde. Het kan tevens een verwijzing zijn naar de planeet Venus vanuit de astrologie. Ook de astrologie en astronomie  was voor Bosch geen onbekend terrein weten we naar aanleiding van een uurwerk wat hij maakte voor de St. Jans kathedraal. De maagd die genoeg aan Christus heeft  zoals eerder al vermeld. Zij is de grootste bron, de Christelijke liefde , de puurheid. Als men naar de buitenrand toe gaat zien we de vrouwen die met een zwarte kraai boven het hoofd staan. Ze zijn nog met hun gezicht naar het centrum van de bron gekeerd. De kraai staat voor de maagd en ze zijn dus nog niet voor de wellustige mannen bestemd omdat ze met de rug ernaar toe staan. Dan hebben we de drie  vrouwen die met een bes op het hoofd staan aan de rand van de bron. Ze staan richting de rond galopperende dieren met de mannen erop gericht. De drie met de rode vrucht op het hoofd zijn vruchtbaar en door de vruchten geven ze de verleiding aan. De donkere vrouw staat met een vrucht in haar hand in de lucht. Het lijkt of ze wil zeggen , kom maar pluk me maar. We zien hier ook een exotische vogel wat een verwijzing is naar haar exotisch uiterlijk. Het lijken dus vrouwen te zijn in verschillende stadia van vruchtbaarheid. De dieren die rondom de bron galopperen  met de mannen erop proberen de vrouwen te verleiden met allerlei vruchten en bloemen. Het berijden staat voor het verlangen naar de geslachtsdaad.  De vogels van allerlei soorten zijn metaforen voor de vrouwen en komen op de vruchten af. Als men dan verder  van de bron en de kring verwijdert en kijkt naar de groepen mannen die samen proberen een vogel of een vrucht binnen te dringen , lijken ze bijna op zaadcellen die dat ene eitje willen bevruchten. Als men dan weer even terug gaat naar de bron van alle leven in het centrum  is dat een mogelijkheid van een laag die Bosch bedoeld zou kunnen hebben.

Bosch lijkt een andere werkelijkheid te creëren waarin de kijker zelf een mening over kan vormen terwijl hij zichzelf beschermd door alles binnen de context van een bijbelse interpretatie te houden.

 

Verder naar buiten toe worden de vruchten op allerlei manieren geplukt. Als de vogels werkelijk metaforen zijn voor vrouwen worden ze lager in het paneel al bereden en de mannen die erop zitten hebben het vlies van de maagd op het hoofd. Verder naar buiten toe zien we stelletjes die bij elkaar lijken te horen of op een andere manier een verbinding lijken te hebben door de wellust. Of bovenin waar we de wezens met vleugels zien, het lijkt of ze de wellust willen wegnemen door met de vruchten weg te vliegen,  of de ridders die de mensen willen behoeden voor dwaasheden. Eigenlijk laat Bosch op deze manier alle lagen van de bevolking zien die allen op een eigen manier met de lust omgaan. Bijna satirisch hoe hij alle beelden een verbinding met elkaar laat aangaan. Het lijkt ook naar andere panelen toe , met name het rechterpaneel wanneer het lijkt of hij een zelfportret in de boommens lijkt te willen laten zien. Ook hij ontkomt niet aan de menselijkheid van de wellust lijkt wel. De vogelachtige wezens kan men in het rechterluik ook vertalen als metafoor voor de vrouw, want is zij het niet die de oorzaak is van alle wellust en de gevolgen daarvan? De grote roofvogel op de stoel als de grote verslindster van de mannelijke wellust.  Deze beschuldiging kunnen we zien in het hoekje rechtsonder van het middenpaneel, waar een figuur die op het portret van Bosch lijkt , zijn vinger wijst naar de vrouw of hij wil zeggen; “Zij heeft het gedaan”. Ook deze beschuldiging is vanuit de bijbel terug te vinden. Met deze eigen zeer voorzichtige interpretatie wilde ik mijn onderzoek voorlopig afsluiten de conclusie trekken dat dit onderzoek eigenlijk nooit klaar kan zijn.